عنوان مقاله: نقش فنآوری اطلاعات در توسعه منابع انسانی
مولف/مترجم: دکتر ایرج سلطانی
موضوع: فنآوری اطلاعاتIT / مدیریت منابع انسانی
سال انتشار(میلادی): 2003
وضعیت: تمام متن
منبع: ماهنامه تدبیر-سال چهاردهم-شماره138
تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات مدیریتwww.system.parsiblog.com
مقدمه: در دنیای فعلی، فنآوری اطلاعات، خمیرمایه توسعه انسانی در سازمان و جامعه است و محورهای اساسی توسعه منابع انسانی و ماهیت آن را نیز متناسب با نیاز جامعه و انسانها تعیین می کند. در توسعه منابع انسانی، همواره بایستی ظرفیتهای جدید انسانی را شناخت، تا توسعه قابلیتها و کیفیتهای انسانی به‌صورت یک فرآیند دائمی انجام شود. تحقق این امر در گرو بهره‌گیری از فنآوری اطلاعات است، چون در فرآیند فنآوری اطلاعات دائماً اطلاعات تولید، پردازش، توزیع و مدیریت می‌شود، بنابراین، فنآوری اطلاعات زمانی حلال مشکلات خواهد بود که در خدمت توسعه و پرورش انسانها قرار گرفته و قابلیتهای انسانی باهم تلفیق و به توسعه و بهره‌وری منجر گردد. براین اساس و باتوجه به نقش و تاثیر فنآوری اطلاعات در توسعه منابع انسانی در این مقاله سعی بر آن است مفهوم فنآوری اطلاعات، مفهوم توسعه منابع انسانی تبیین و به نقش فنآوری اطلاعات در ابعاد مختلف توسعه منابع انسانی پرداخته شود.

مفهوم فنآوری اطلاعات
فنآوری اطلاعات قبل از اینکه یک سیستم سخت‌افزاری و مجموعه‌ای از الگوها باشد یک نظام فکری و فرهنگی است و می‌توان آن را فرهنگ تولید اطلاعات نامید.
بدون ایجاد فرهنگ تولید اطلاعات، نظام IT نمی تواند دوام داشته باشد. بنابراین، آنچه در
IT مهم است تفکر اطلاعات گرا است. فنآوری اطلاعات از اتصال و ترکیب مجموعه‌ای از فکرهای مفید تولید شده شکل می‌گیرد و کامپیوتر و سوپرکامپیوترها و سیم و کابل و ابزارهایی از این قبیل نیست. در فنآوری اطلاعات، فکر انسانهای خردمند است که تولید اطلاعات می‌کند.
فنآوری اطلاعات (IT) یعنی روشهای تولید و جمع‌آوری اطلاعات و استفاده از آن در جامعه و سازمان فنآوری اطلاعات با کوچک‌کردن، ارزان کردن و کاربری ساده برنامه‌های کامپیوتری باعث شده دسترسی به اطلاعات از هرجا و توسط هر شخص به راحتی صورت گیرد(1). پایگاههای اطلاعاتی برگرفته از مفهوم فنآوری اطلاعات فرآیندهای پیچیده درون سازمانی را تسهیل کرده و بااتصال سازمانها به همدیگر، شبکه‌های سازمانی را بنا نهاده است و دیدگاههای میان مدت مدیران به دیدگاههای بلندمدت بدل شده است. به‌طور کلی در مفهوم فنآوری اطلاعات مولفه‌های زیر وجود دارد:
فرهنگ تولید اطلاعات؛ اطلاعات گرایی؛ جمع‌آوری اطلاعات؛ خلاصه سازی اطلاعات؛ تحلیل‌گری؛ حساسیت اطلاعاتی؛ پردازش‌گری؛ تفکر شبکه‌ای؛ بهینه‌سازی؛ یکپارچه‌سازی؛ پژوهش‌نگری؛ روش‌سازی؛ ذخیره‌سازی؛ انتقال اطلاعات.

مفهوم توسعه منابع انسانی
در مفهوم جدید توسعه منابع انسانی، انسانهای سازمانی بایستی به کیفیتهایی مجهز شوند که هیچگونه مشکلی با سازمان نداشته باشند و با دلسوزی و تعهد و بینشی علمی، تمام توانمندیها، انرژی،‌تخصص و فکر خود را در راستای تحقق ماموریتهای سازمانی قرار دهند و دائماً برای سازمان ارزشهای فکری و کیفی جدیدی تولید کنند. به‌طور کلی توسعه منابع انسانی دارای مولفه‌های زیر است:
1 - ایجاد آگاهی علمی و ارتقای دانش کارکنان؛ 2 - تولید رفتارهای علمی و متعادل در کارکنان؛ 3 - ایجاد ارزش افزوده به‌عنوان کیفیت در کارکنان؛ 4 - ارتقای قابلیتهای کارکنان؛ 5 - توسعه مهارتهای انجام کار؛ 6 - به‌روزکردن اطلاعات کارکنان؛ 7- توانایی حل مسائل به شکل علمی؛ 8 - درست انجام دادن کار؛ 9 - تصمیم‌گیری عقلایی؛ 10 - رشد شخصیت هماهنگ در کارکنان؛ 11 - توانایی ترکیب اطلاعات وساختن مجموعه‌های جدید.

نقش فنآوری اطلاعات در توسعه منابع انسانی محور توسعه منابع انسانی وجود اطلاعات کاربردی و جدید است که اطلاعات در یک فرآیند منطقی به‌نام فنآوری اطلاعات می‌تواند به ایجاد و توسعه توانمندیهای جدید در منابع انسانی کمک کند.
به‌طور کلی فنآوری اطلاعات در ابعاد زیر به توسعه منابع انسانی منجر می‌شود:
1 - توسعه حرفه‌ای: یکی از نشانه‌های عملیاتی انسان توسعه یافته که به اشتغال کمک می کند و یا فرآیند اشتغال را تسهیل می سازد، داشتن مهارتهایی است که زمینه‌های رشد و توسعه داشته باشد. زمانی که ظرفیتهای مهارتی آماده توسعه باشد ولی محتوای متناسب با آن فراهم نشود، مهارتها بعد از مدتی کهنه شده و نیاز سازمان و فرد را برآورده نمی‌کند. در این زمان اطلاعات ظرفیتهای خالی و کهنه شده را جانی دوباره می‌بخشد و به توسعه مهارتی کارکنان کمک می‌رساند و این به خاطر این است که اطلاعات جدید توقعات جدیدی را در افراد سازمان ایجاد و بعد از مدتی اطلاعات تبدیل به روش کار و مهارت می‌گردد و جبهه‌های جدید مهارتی و کاری ایجاد می شود. به‌طور کلی فنآوری اطلاعات، در ابعاد زیر به توسعه مهارتی کارکنان کمک می کند و اشتغال و بهره‌وری تسهیل می یابد.
الف - مهارتهای کهنه را بازسازی می کند؛
ب - ظرفیتهای خالی قبلی را تکمیل می سازد؛
ج - مهارتهای جدید به وجود می آورد؛
د - بین مهارت کارکنان پیوند ایجاد می کند؛
‌هه‌ - مهارت‌آموزی فرآیندی می‌شود.
ارزش مهارتها با رشد فنآوری افزایش یافته است و فنآوری اطلاعات پیشرفته به‌دنبال خود مهارت پیشرفته ایجاد می‌کند. فنآوری اطلاعات دامنه مهارتی انسان را توسعه می دهد(2). فنآوری اطلاعات زمینه‌هایی نظیر مهارت برقراری ارتباط کلامی، مهارت ارتباط کتبی، مهارت ارتباط نمایشی، مهارت قانع‌سازی و مهارت استفاده از اطلاعات را در کارکنان ایجاد و تقویت می کند.
2 - نهادینه‌شدن تغییر و نوآوری: یکی از نشانه‌های توسعه‌یافتگی انسانی این است که دائماً افکار جدید را تولید و به‌کار گیرد به‌تعبیری خلاق و نوآور باشد. زمینه و محور خلاقیت وجود اطلاعات کافی است تا بتوان اطلاعات را با همدیگر ترکیب و مجموعه‌های جدیدی را ساخت که دارای ویژگی و کاربردهای جدیدی هستند. نهادینه‌شدن تغییر و نوآوری بستگی به برخورد انسان با اطلاعات تولیدی دارد. در یک فرآیند تعاملی، فنآوری اطلاعات و انسان برروی همدیگر اثر گذاشته و اگر خوب عمل شود تغییر و نوآوری نهادینه می‌گردد. در شکل شماره (1) تاثیرگذاری فنآوری اطلاعات بر نهادینه‌شدن تغییر و نوآوری نشان داده شده است.
همان‌طوری که در شکل شماره (1) نشان داده شده است زمانی که نفوذ فنآوری اطلاعات و میزان پذیرش از سوی انسانها کم باشد در این وضعیت تغییری ایجاد نخواهد شد و همه تلاش و انرژی صرف حفظ وضع موجود می شود. زمانی که نفوذ فنآوری اطلاعات زیاد ولی افراد زمینه پذیرش نداشته باشند، اطلاعات بدون مشتری می ماند و نتیجه‌ای عاید نمی گردد و زمانی که نفوذ اطلاعات کم ولی پذیرش آن زیاد باشد در فضای تشنگی اطلاعات خلاقیت حاصل می‌شود و شکل مطلوب این است که نفوذ فنآوری زیاد و میزان پذیرش هم زیاد باشدکه حاصل آن تلفیق خلاقیت و تغییر است.
 
تقویت مهارت ادراکی
از جمله نشانه های انسان توسعه یافته، داشتن مهارت ادراکی است؛ مهارت ادراکی توانایی درک این نکته است که کارکردهای گوناگون سازمان با یکدیگر وابسته است و تغییر در هریک از بخشها الزاماً بخشهای دیگر را تحت تاثیر قرار می دهد. مهارت ادراکی چیزی نیست که بتوان با یک دوره آموزش نظری آن را ایجاد کرد بلکه فکر کارکنان باید تغییر کند و در واقع اندیشه ادراکی تبدیل به کنش ادراکی شود(3). زیربنای مهارت ادراکی تفکر سیستمی است و از طریق فنآوری اطلاعات می توان مهارت ادراکی را ایجاد و پرورش داد و این به‌خاطر این است که فنآوری اطلاعات یک سیستم است که در عمل مهارت ادراکی و سیستمی فکرکردن و عمل کردن را به افراد یاد می دهد. در شکل شماره (2) سیستم فنآوری اطلاعات نشان داده شده است.
همانطور که در شکل شماره 2 نشان داده شده است سیستم فنآوری اطلاعات در عمل موجب می شود که انسانها شروع، فرآیند و عملکرد سیستم اطلاعاتی را در یک مجموعه قرار داده و درک کنند و به مهارت و توانمندی ادراکی مجهز شوند که این مهارت موجب می‌گردد شروع فرآیند و نتیجه کارها را به هم پیوند دهند. به طور کلی فنآوری اطلاعات در ابعاد زیر به تقویت مهارت ادراکی کمک می‌کند:
- قدرت شناخت فرد به لحاظ آگاهی از عناصر سیستم اطلاعاتی تقویت می‌گردد؛
- قدرت درک روابط بین اطلاعات و مولفه‌ها تقویت می شود؛
- تصویر کلی و جمع‌بندی کلی از اطلاعات به‌دست می‌آید؛
- به لحاظ درک روابط منطقی بین داده‌ها، فرد به تفکر منطقی مجهز می‌شود؛ - قدرت پیش‌بینی بالا می رود.
 
تقویت مهارت تصمیم گیری
تصمیم‌گیری فرآیندی است که در آن نقش اصلی را اطلاعات بازی می کند، یعنی اول بایستی اطلاعات موردنیاز تصمیم‌گیری فراهم شود تا بتوان اطلاعات را ترکیب و تصمیم‌گیری کرد. فنآوری اطلاعات موجب می شود که افراد سازمان از بین اطلاعات تولیدشده اطلاعات مربوط به تصمیم مورد نیاز را انتخاب و پردازش و مورد استفاده قرار دهند. در فرآیند تصمیم‌گیری، کارکنان نحوه استفاده از اطلاعات را یاد می گیرند. عادت کرده‌ایم با هر اطلاعاتی که به دستمان می رسد، تصمیم‌گیری کنیم که این کار حرفه‌ای نیست. تکیه به عقاید افراد ناوارد و غیرمتخصص نه تنها دردی را دوا نمی‌کنـــــد بلکه آدمی را به ورطه گمراهی می کشاند. همین مشورت و کسب اطلاعات از افراد غیرمتخصص سبب می‌گردد که انسان در تصمیم‌گیری به خطا رود(4). از شاخصهای انسان توسعه یافته این است که در تصمیــــــم گیری فرآیند کسب اطلاعات از منابع غیرموثق و در دسترس را جایگزین کسب اطلاعات از منابع موثق کند که این امر نیازمند وجود ساختار اطلاعاتی است. یعنی زمانی که فنآوری اطلاعاتی وجود داشته و قابل دسترس باشد(5).
افراد براساس اطلاعات دقیق تصمیم‌گیری کرده و درواقع سیستم‌های اطلاعات مدیریت مانند سیستم‌های پشتیبان مدیریت و سیستم‌های پشتیبان تصمیم‌گیری می‌توانند اطلاعات به‌هنگام، مناسب و سریعی را در اختیار قرار دهند تا با حداقل اشتباه تصمیم‌گیری کرد. براین اساس، افراد از مهارت تصمیم‌گیری علمی بهره‌مند می شوند و از این بابت به مهارت تصمیم‌گیری در عمل منجر مـی گردد. به‌طور کلی IT در ابعاد زیر به تقویت مهارت تصمیم‌گیری کمک می کند:
- مسئله‌یابی و فرصت‌یابی که سنگ بنای تصمیم‌گیری استراتژیک است، سریعتر و دقیقتر انجام می‌شود؛
- برنامه‌ریزی جامع بهتر تدوین می‌گردد؛
- کیفیت تصمیمات افزایش می‌یابد؛
- زمان تصمیم‌گیری به حداقل می‌رسد؛
- خطای انسانی در شبکه پردازش اطلاعات سازمانی کاهش می‌یابد؛
- گرایش به سمت فرضهای تصمیم‌گیری عقلایی به‌وجود می‌آید(6). - از طریق بازخوردهای سریع مهارت تصمیم‌گیری اصلاح می شود.
b>به‌وجود آمدن روحیه پژوهشی در کارکنان
یکی از کیفیتهایی که بیانگر انسان پرورش یافته است، این است که آنان روحیه پژوهشگری داشته باشند. به‌وجود آوردن چنین کیفیتی را با کلاس و آموزش رسمی نمی‌توان ایجاد کرد(7). ولی از طریق پیاده‌سازی ساختار فنآوری اطلاعات کارکنان به‌راحتی به آن مجهز می‌شوند. اطلاعات خمیرمایه و اساس تحقیقات است و زمانی که فنآوری اطلاعات به‌راحتی اطلاعات را در اختیار کارکنان قرار دهد و یا فنآوری اطلاعات افراد را احاطه کرده باشد، کارکنان به شکل ساختاری و خودجوش به تحقیق روی آورده و روحیه پژوهشگری تقویت می شود. به‌طور کلی فنآوری اطلاعات در ابعاد زیر به تقویت روحیه پژوهشی کمک می‌کند:
- توانمندی به‌کارگیری اطلاعات در افراد تقویت می شود؛
- توانایی انتخاب اطلاعات بالا می رود؛
- قدرت شناخت افراد افزایش می یابد؛
- افراد نسبت به اطلاعات حساس می گردند؛
- پژوهش گروهی شکل می‌گیرد.
در شکل شماره 3 نحوه تعامل فنآوری اطلاعات و انگیزه به‌کارگیری آن در تقویت روحیه پژوهشی نشان داده شده است.
همان طوری که در شکل 3 نشان داده شده است، زمانی که فنآوری اطلاعات ضعیف و انگیزه به‌کارگیری آن نیز کم باشد، روحیه تکرار مطالب قبلی حاکم و در حالتی که فنآوری اطلاعات قوی و در دسترس و انگیزه به‌کارگیری کم باشد، روحیه پژوهش به لحاظ هجوم اطلاعاتی شکل می‌گیرد و زمانی که انگیزه به‌کارگیری اطلاعات زیاد ولی فنآوری اطلاعات ضعیف باشد، روحیه پژوهش عقیم می‌ماند. در حالت مطلوب فنآوری اطلاعات قوی و انگیزه زیاد روحیه پژوهشی را در کارکنان کاربردی می‌کند.

 
شکل گیری تفکر استانداردگرا
یکی از شاخصهای انسان توسعه‌یافته مجهزشدن به تفکر استانداردگرا ست که این امر در گرو وجود فنآوری اطلاعات است. استاندارد فکر و عمل کردن موجب می گردد که نیروی انسانی، توانمندیهای خود را بهتر و بیشتر در راستای هدفهای سازمان قرار دهد و از انحراف اقدامات جلوگیری کند. استاندارد عمل کردن تعیین مشخصات کالاها و خدمات مورد نیاز یا تعیین درجه ویژگیهای کیفی کالا و خدمات و حد مرغوبیت قابل پذیرش و مطلوبیت مورد نظر برای آن از نظر اندازه، شکل، رنگ، خواص فیزیکی و شیمیایی به‌منظور بهبود کیفیت و حصول اطمینان از مصرف یک فرآورده می باشد(8) که زیربنای آن وجود فنآوری اطلاعات پویایی است که به‌صورت دائم اطلاعات موردنیاز را برای استاندارد عمل کردن ارائه و از طریق بازخورد اطلاعاتی سطح استانداردگرایی ارتقا می‌یابد. به‌طور کلی فنآوری اطلاعات در ابعاد زیر به تقویت تفکر استانداردگرایی و توسعه منابع انسانی کمک می‌کند.
- چهارچوبهای کلی استاندارد را مشخص می‌سازد؛
- معیارها و شاخصهای موردنیاز را در دسترس قرار می‌دهد؛
- میزان انحراف از استاندارد را تعیین می‌کند؛
- با نظارت اطلاعاتی به عملیات فرد جهت می‌دهد؛
- به تقویت مستندسازی که نوعی استانداردسازی است، می‌پردازد؛
- انسجام فکری ایجاد می‌کند؛
- از دخالت ذهنیت در کار جلوگیری به‌عمل می‌آورد.

تقویت خودنظارتی
خودنظارتی یکی از ابعاد توسعه منابع انسانی است و هرفردی که بدان مجهز شود، دائماً به بالندگی و کامل‌ساختن خود فکر می‌کند. خودنظارتی، نوعی رهبری بر خود است که از آن طریق می‌توان بر مجموعه دانش و اطلاعات و استعدادها مدیریت کرد. خودنظارتی زمانی کاربردی می شود که فرد به اطلاعات مناسب و مفیدی دسترسی داشته باشد، در این حالت می تواند وضعیت خود را با اطلاعات تولیدشده، مقایسه و خود را به‌روز نگه دارد. باضعیف بودن فنآوری اطلاعات بازخورد اطلاعاتی و حرفه‌ای لازم به افراد داده نمی شود و در این حالت افراد منتظر نظارت و هدایت مدیران هستند و این امر مطلوبی در نظارت نیست. زیرا معمولاً مدیران سازمان هیچ موقع خود مستقیماً نیاز به داشتن اطلاعات و تخصص در مورد جزئیات فنآوری اطلاعات ندارند و همواره برای آنها اطلاعات کلی کافی است(9). در این حالت است که نقش اطلاعات‌دهندگی را به‌خوبی ایفا نمی کنند و در نتیجه فرآیند نظارت ناقص و ناکافی می‌شود. براین اساس، فعال بودن فنآوری اطلاعات می‌تواند خود نظارتی را تقویت سازد. به‌طور کلی فنآوری اطلاعات در ابعاد زیر به تقویت خود نظارتی کمک می کند:

1 - سرعت دسترسی به اطلاعات را بالا می برد:
2 - بازخورد سریع اطلاعاتی فراهم می‌سازد؛
3 - اصلاحات و تغییر دانش به‌راحتی انجام می‌شود؛
4 - میزان انحراف از استانداردها مشخص می‌گردد؛
5 - فرد به کشف نقاط ضعف‌کاری و حرفه‌ای خود می‌پردازد؛
6 - فرد بر دانش خود خوب مدیریت می کند.

نتیجه گیری
فنآوری اطلاعات به‌عنوان مجموعه افکار تولیدشده که به‌وسیله مکانیسم‌های سخت‌افزاری در اختیار افراد و سازمانها قرار می‌گیرد و نقش عمده‌ای را در توسعه منابع انسانی ایفا می‌کند.
امروزه، دادن دانش لازم و تغییر و جهت‌دهی به آن در منابع انسانی از طریق فنآوری اطلاعات به‌سهولت انجام می گیرد و کارکنان یک سازمان و یا جامعه را در ابعاد مختلف توسعه می دهد. فنآوری اطلاعات در توسعه مهارت حرفه‌ای، کمک به نهادینه‌شدن تغییر و نوآوری، تقویت مهارت ادراکی، تقویت مهارت تصمیم‌گیری، به‌وجود آوردن روحیه پژوهشی در کارکنان و کمک به شکل‌گیری تفکر استاندارد، نقش موثری دارد و می‌تواند موجب ایجاد توسعه انسانی متوازن و چندجانبه گردد.1

منابع و ماخذ:
1 - فرشید، محمدنژاد، فنآوری اطلاعات و مهندسی مجدد منابع انسانی، مجله تدبیر، شماره 94، ص 41.
2 - سرمقاله، نقش فن‌آوری در سازمانهای نو، مجله تدبیر، شماره 111، اردیبهشت 80، ص 90.
3 - ایرج، سلطانی، شاخصهای کارکنان پرورش یافته، مجله تحول اداری، شماره 27 و 28، ص 43.
4 - یوسف، فرهودی، خطاهای تصمیم گیری مدیران، مجله دانش مدیریت، شماره 50، پاییز 1379، ص 68.
5 - حسن، گیوریان، تاثیر محدودیتهای سیستم‌های نوین اطلاعاتی در سازمان، مجله تدبیر، شماره 114، مرداد 80، ص 43.
6 - سیدحامد، وارث، ظهور فنآوری اطلاعات، مجله تدبیر، شماره 87، آبانماه 77، ص 54.
7 - ایرج، سلطانی، نقش TPM در توسعه منابع انسانی، مجله مدیریت، شماره 40 و 41، بهمن و اسفندماه 1378، ص 58.
8 - عارفه، فدوی، مدیر و استانداردکردن، تنوع‌گرایی و ساده‌گرایی، مجله تدبیر، شماره 65، شهریور 75، ص 29.
9 - سیدحیدر، میرفخرایی، ویژگیهای سازمانهای مجازی، مجله تدبیر، شماره 117، آبانماه 1380، ص 51.